شیشه از دیرباز تا کنون بخشی جدا نشدنی از زندگی ما بوده و است. بخشی از خاطرات روزمره ما را وسایل و تزیینات شیشه‌ای مانند شیشه‌های رنگی خانه مادربزرگ، گلدان‌های و انواع ظروف شیشه‌ای شکل داده است. اما در صورتی که کنجکاو هستید با صنعت شیشه گری و چگونگی پیدایش و تکامل آن آشنا شوید پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
در این نوشتار قصد داریم تاریخچه شیشه سازی در جهان و همچنین تاریخچه شیشه سازی در ایران را با یکدیگر مرور کنیم. ابزارهای سنتی و مدرن شیشه گری را معرفی کنیم و شما را با نحوه تکامل هنر شیشه گری بیش از پیش آشنا کنیم. پیشنهاد می‌کنیم تا پایان این مطلب ما را همراهی کنید.
شیشه‌ها و تبلور نور در جهان هستی
با وجود اینکه قرن‌های متمادی از ابداع و کشف شیشه و شیشه سازی می‌گذرد، اما کماکان استفاده از شیشه جذابیت‌های زیادی دارد و روز به روز نیز بر کاربرد آن افزوده می‌شود. شیشه دارای خاصیت‌های منحصر به فرد و در عین حال متضادی است. شیشه در عین حال که محکم است، شکنندگی زیادی دارد. شیشه با وجود اینکه شکل نهایی ثابتی دارد، در دماهای بالا به راحتی قابلیت فرم پذیری دارد. شیشه کاملاً شفاف است و توانایی نگهداری انواع مواد غذایی و همچنین مواد شیمیایی و خطرناک را دارد. به همین دلیل است که شیشه گری جایگاه بسیار ارزنده‌ای داشته است و ظروف شیشه‌ای را در هر جایی می‌توان مشاهده کرد.
تاریخچه شیشه سازی در جهان
برای شناخت بهتر تاریخ شیشه سازی در ایران، قبل از هر چیزی باید در مورد تاریخ شیشه سازی در جهان توضیحاتی را ارائه دهیم.
نخستین شیشه‌های یافته شده در جهان
احتمالاً برایتان جالب توجه خواهد بود که بدانید نخستین استفاده از شیشه به صورت مهره‌هایی تزیینی بوده است. نتایج کاوش‌های باستانی نشان می‌دهد که نخستین نمونه‌های پیدا شده از مهره‌های شیشه‌ای تزئینی مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد مسیح و در کنار رود فرات بوده است. به همین دلیل است که می‌توان مدعی شد مصریان باستان نخستین شیشه گران جهان بوده‌اند.
با توسعه مسیرهای تجارت و حمل و نقل، رفته رفته این سنگ‌های شیشه‌ای توسط فینقی ها به سراسر جهان منتقل شد و سایر مردم نیز از جذابیت این ماده سحر انگیز هیجان‌زده شدند.
تحولات شیشه سازی در جهان
با گذشت زمان، رفته رفته شیشه سازی نیز دچار تحول شد. تقریباً 2500 سال قبل از میلاد مسیح، سنگ‌های شیشه‌ای توسط شیشه گران مذاب شد.
شیشه گران بین‌النهرین، با استفاده از قالب‌های ماسه‌ای توانستند روش جدیدی را برای ساختن ظرف‌های شیشه‌ای بکار بگیرند. آن‌ها این روش در تقریباً 1500 سال قبل از میلاد مسیح انجام داند. در اوایل قرن حاضر، اختراع لوله‌های دمش و دمیدن به منظور ساخت شیشه؛ انقلاب بزرگی در صنعت شیشه گری به وجود آمد. این روش نخستین بار در سوریه کنونی مورد استفاده قرار گرفت.
تاریخچه شیشه سازی در زمان اسلام
با پیدایش و گسترش دین اسلام، تاریخ شیشه سازی در ایران نیز دچار تحول شد. قرن‌های سوم و چهارم که از دوره‌های طلایی تمدن اسلامی محسوب می‌شود، سبب بروز تغییر و تحولات اساسی در بسیاری از جنبه‌های مختلف شد که صنعت شیشه گری نیز از این قاعده مستثنی نبود. در این دوره شیشه گران اسلامی ابداعاتی را وارد صنعت شیشه سازی گردند. برخی از مهم‌ترین این ابداعات عبارت‌اند از:
- اختراع روش شیشه چرخی، در اواسط قرن هفتم میلادی که به منظور تولید شیشه تخت مورد استفاده قرار می‌گرفت.
- اختراع و کشف روش‌های مدرن و جدید برای ایجاد تراش‌های عمیق بر روی شیشه، از این برای ایجاد تصاویر زیبا بر روی شیشه استفاده می‌شد.
- ساخت ظرف‌های در دار شیشه‌ای، ساخت تنک‌های شیشه‌ای، حباب‌های روشنایی و ظرف‌های پایه‌دار
- تلفیق هنرهای میناکاری و شیشه گری به منظور مطلا کردن تولیدات شیشه‌ای
تاریخچه شیشه گری در اروپا
با گذشت زمان و مطالعه تاریخچه شیشه سازی در جهان؛ پی می‌بریم که تقریباً در قرن 17 بود که صنعت شیشه گری اسلامی و به طور کلی صنعت شیشه گری در شرق، رو به افول گذاشت. و به عوض آن شیشه گران ونیزی و غربی مشهور شدند. در همین دوران بود که صنع شیشه گری وارد عصر جدید شد و تا به امروز نیز کارخانه‌ها و کارگاه‌های بزرگی در سراسر اروپا در زمینه ساحت شیشه و شیشه گری فعالیت دارند.
تاریخچه شیشه سازی در ایران
تاریخچه شیشه سازی در ایران و قدمت نخستین ظروف شیشه‌ای در ایران را می‌توان هم زمان با شکل‌گیری و به وجود آمدن نخستین تمدن‌ها دانست. حضور بطری‌های شیشه‌ای در اکتشافات باستانی مارلیک و چغازنبیل از اولین آثار و ردپاهای تاریخچه شیشه سازی در ایران هستند. در دوران هخامنشیان انواع مهره‌های تزئینی به رنگ‌های سفید و سیاه، به منظور زینت در بین مردم مورد استفاده قرار گرفت. در دوران ساسانیان شیشه‌های تراش خورده و لاجوردی ایران در کشور چین رواج بسیار زیادی یافته بود. به این شیشه‌ها، شیشه‌های ساسانی می‌گفتند.
در دوره اشکانیان تولید جام‌های پایه‌دار از جنس شیشه که با نقش‌های برجسته‌ای مزین شده بودند، رواج بسیار زیادی یافتند. دوره سلجوقیان را می‌توان اوج شکوه تاریخچه ساخت شیشه در ایران دانست. در این دوره شیشه‌های بسیار باریکی با قطر بسیار کم؛ فروش و رونق زیادی داشتند.
در دوره مغول‌ها هنر شیشه گری رو به افول گذاشت و در مقابل هنرهای کاشی‌کاری و سفالگری رونق گرفت. با روی کار آمدن دولت صفویه مجدداً استفاده و تولید از شیشه رونق زیادی گرفت.
در دوره قاجاریان، روش‌های صنعتی ساخت شیشه و همچنین واردات شیشه‌های خارجی پا به عرصه تاریخچه شیشه سازی ایران گذاشت. در این دوره کمتر به روش‌های سنتی و دستی ساخت شیشه توجه می‌شد.
اگر چه با گسترش صنعت و فناوری‌های روز دنیا روش‌های سنتی ساخت شیشه نیز رو به افول گذاشت، با این وجود هنوز هم در برخی از شهرهای ایران و البته جهان مانند شهرهای شیراز، اصفهان و ونیز ایتالیا کارگاه‌های سنتی ساخت شیشه وجود دارد.
در عصر حاضر دستگاه‌هایی تمام مکانیزه با سرعت و دقت زیادی در حال تولید انواع ظروف و وسایل شیشه‌ای هستند. خطوط تمام مکانیزه تولیدات مصنوعات شیشه‌ای سرعت و دقت ساخت شیشه را به صورت چشمگیری تغییر داده است.
شیشه از چه موادی ساخته می‌شود؟
پایه و اساس شیشه ماده‌ای معدنی به نام سلیس و نیز مشتقات آن است. با این وجود در ساخت شیشه از برخی ترکیبات و مواد معدنی دیگر نیز استفاده می‌شود. به عنوان مثال برای پایین آوردن نقطه ذوب سیلیس از برخی ترکیبات مانند کربنات و استات سدیم استفاده می‌شود. این ترکیبات باعث می‌شوند نقطه ذوب سیلیس کاهش پیدا کند و حالت روان آن افزایش بیابد. موادی مانند کلسیم کربنات باعث می‌شوند که در حین ذوب شدن، ترکیبات سدیمی و سیلیس به خوبی با یکدیگر مخلوط شوند.
در عین برای ساخت شیشه وسایل متعددی استفاده می‌شود. برخی از این وسایل عبارت‌اند از:
- قاشق چوبی
- سنگ کار
- میله دم (بوری)
- قالب تخته
- قیچی
روش‌های ساخت شیشه
اکنون که با تاریخچه شیشه سازی در ایران و تاریخچه ساخت شیشه در جهان بیشتر آشنا شدید. شاید برایتان جال باشد که با روش‌های ساخت شیشه نیز کمی آشنا شوید.
برای ساخت شیشه، سه روش کلی وجود دارد. روش فوتی، روش فوتی-قالبی و روش پرسی. در روش دم، استاد شیشه‌گر به کمک میله دم از شیشه مذاب، ظرف تولید می‌کند. روش فوتی-قالبی در واقع ترکیبی از هر دو روش است. روش پرسی خمیر مذاب ماده اولیه شیشه در داخل قالب مورد نظر قرار داده می‌شود و به کمک فشار پرس آن را به شکل دلخواه تبدیل می‌کنند. فارغ از اینکه تولید شیشه به کمک چه روشی انجام می‌شود، در هر یک از این روش‌ها شیشه بعد از شکل‌گیری باید مدت زمانی را طی کند تا سرد شود، به این مدت زمان، “مدت استراحت” گفته می‌شود.
